Kookboek voor Berg en Bos

Wijk Berg en Bos. Wonen in haute couture? Huizen die zich comfortable nestelen in het bos van de Veluwerand! Hoe ga je daar mee om, wat te doen wanneer U wilt (ver)bouwen? Of de tuin aanpassen?

ONTSTAANSGESCHIEDENIS
In 1906 overleed J.C Wils, de eigenaar van het ruim 500 hectare grote landgoed Berg en Bosch. De erfgenamen richten een exploitatie-vennootschap op met als doel de gronden voor woningbouw uit te geven. Nadat een aantal particulieren in het noordoosten van het gebied begonnen was met de bouw van villa’s, kocht de gemeente in 1917 het totale landgoed op en gaf landschapsarchitect K.C. van Nes opdracht om een uitbreidingsplan te maken.
De keuze voor een landschapsarchitect als ontwerper gaf al aan dat er grote waarde werd gehecht aan het behoud van het bestaande natuurschoon. Het plan voorzag in een parkachtige opzet met grote kavels voor ruimte vrijstaande woningen en reserveringen voor grotere bossen en bosstroken die niet bebouwd mochten worden om daarmee het boskarakter te kunnen behouden. Daarnaast werden er duidelijke regels gesteld aan de plaats van gebouwen op de kavel en de architectuur om de zekerheid te geven dat de er na verloop van tijd een mooi samenhangend geheel zou ontstaan.
Het plan voor het landgoed bevatte ook de ontwikkeling van het deel ten zuiden van de huidige J.C Wilslaan. Hier zouden woningen voor middenstanders en arbeiders komen, een winkelcentrum en een begraafplaats. Als gevolg van de crisis werd in 1938 definitief van afgezien van de ontwikkeling van dit gedeelte, waardoor wat we nu kennen als de woonwijk Berg en Bos beperkt is gebleven tot het villadeel. In het zuidelijk deel waren toen al wel de wegen aangelegd waardoor wel de structuur maar niet de invulling van de woonwijk aanwezig was. In het kader van de werkverschaffing werd dit gebied verder ontwikkeld tot wandelpark- en natuurgebied, het huidige park Berg en Bosch. Hier zijn in de loop der tijd nieuwe functies bijgekomen, zoals de kunstmatige vijver met zijn omliggende wandelpaden, de Apenheul, AGOVV en het Kristalbad.
Na de tweede wereldoorlog zijn de nog niet ingevulde kavels bebouwd. Hierbij werden vaak kleinere kavelmaten gehanteerd en werden ook delen van grote tuinen verder verkaveld en bebouwd met moderne bungalows.

RUIMTELIJKE OPBOUW – Schilderachtig geënsceneerd stadsontwerp
Berg en Bos ligt op de flank van de stuwwal. Tussen de oostelijke en de westelijke grens van Berg?en Bos bestaat een hoogteverschil van 40 meter. Deze hoogteverschillen hebben de ligging van de wegen mede bepaald.

Het plan is opgezet vanuit de gedachte dat het een grote tuinstad moest worden, met een natuurpark. In deze tuinstad moest het mogelijk zijn om in harmonie met de natuur te wonen. Grote kavels met ruime woningen aan slingerende lanen moesten zorgen dat iedere straat een eigen karakter had, waar men met een maximum aan privacy te midden van de natuur kon wonen.
Hoewel het verloop van de wegen lijkt op dat in de Parken, met zijn zwierige lanen en rechtere oude landwegen, is de invulling van de profielen veel landschappelijker. Om de beleving zo natuur- lijk mogelijk te maken, werd zoveel mogelijk bos gespaard, werden er geen stoepen aangelegd en kwamen nieuwe bomen langs de wegen niet in het gelid te staan maar losjes verspreid. Om het bosachtige karakter te behouden zijn bosstroken gespaard en werden bestaande boomgroepen zoveel mogelijk in de tuinen opgenomen. Hierdoor is een weelderige groene wereld ontstaan, die nu nog steeds de aantrekkingskracht van de wijk bepaalt.

De woningen werden zorgvuldig ingepast in het ontwerp
Ze staan op ruime afstand van de weg, met een royale tussenruimte, waardoor het groen ruimte heeft om tussen de woningen door te dringen. Vanaf de straat lijkt het soms alsof de woningen in hun eentje in het bos staan; de buurwoningen gaan schuil achter de beplanting. Er zijn veel verschillende soorten woningen in Berg en Bos, maar ze hebben een onderliggend principe gemeen: ze zijn óf smal en hoog óf breed en laag. Op deze manier kan het bosachtige karakter het best tot zijn recht komen. Bij de smalle woningen is er veel tussenruimte met beplanting en bij de bredere woningen torent de achterliggende beplanting boven de daken uit. Binnen dit principe is een eindeloze variatie mogelijk.
Het bijzondere van Berg en Bos is dat de ontwikkeling van de wijk lang heeft geduurd maar dat de principes al die tijd zjin gerespecteerd. Berg en Bos is daarmee nog steeds een echte villa-wijk waar- bij alle woningen los in een tuin staan en er voldoende groen en ruimte is.

RUIMTELIJKE INGREDIENTEN – Woningen als couture maatpakjes
Woningen in Berg en Bos zijn bijna zonder uitzondering maatpakken. Volledig toegesneden op de persoonlijke smaak en individuele woonwensen van haar bewoners. Comfortabele bungalows met veel glas om vanuit het huis te genieten van tuin en omgeving. Grote hoge kappen waar een heel gezin onder kan opgroeien te midden van een grote tuin met ruimte voor trampolines, de hond.

Maatwerk en een verfijnde detaillering
De kwaliteit van couture boven confectie zit vaak in details en de kwaliteit van het materiaal. De manier waarop een zoom is genaaid, een knoopsgat is afgebiesd of een taillering soepel valt. Het lijken onbeduidende details maar als je een confectie, en couturepak naast elkaar zet herkent iedereen intuïtief het verschil.
In Berg en Bos vallen confectiewoningen die uit een ‘catalogus’ komen snel uit de toon. Het metselen van een afwijkend verband is kostbaar, een extra brede overstekende dakrand is niet?de meest economische oplossing. Dat soort details ontbreken dan ook bij een cataloguswoning?of worden vervangen door grovere oplossingen die wel luxe suggereren maar het vaak net niet waarmaken. Met de woning op zich is dan niet veel mis, maar de plek waar hij komt vraag eigenlijk om iets anders.

Een geliefd architectonisch detail in veel (internationale) bungalowbouw is de schoorsteen. Bij veel woningen is die niet meer dan een functioneel object, maar in Berg en Bos wordt de schoorsteen vaak als een expliciet architectonisch thema gevierd. Veel bungalows lijken wel rond de schoorsteen heen gevouwen waarbij een afwijkende materiaalkeuze of belijning van de schoorsteen de bijzonderheid nog eens extra onderstreept.
Andere expressiemiddelen die je veel terugziet zijn afwijkende raamvormen. Confectie bestaat uit repetitie van praktische raamvormen als rechthoeken. Veel woningen in Berg en Bos hebben dat ook maar dan aangevuld met een couture detail. Een rond kantelraam, een gebogen erkerraam, een ovalen oog, een handgemaakte deur of een mooie pilaar.

AANBEVELINGEN

• Maak couture en geen confectiewoningen. Vermijd daarom cataloguswoningen die de rijke detaillering die hier hoort mist.
• Geef het huis een herkenbare eigen architectonische signatuur en eigen couture details.
• Zorg dat het huis in een krans van groen ligt zodat het maximaal tot zijn recht komt als villa

ADEL VERPLICHT – respect voor het bosbeeld bij herontwikkelingen
Als u kiest om in Berg en Bos te wonen doet u dat waarschijnlijk (ook) omdat u de woonomgeving, met huizen die royaal in het groen staan, aantrekkelijk vindt. Al bij de aanleg van de wijk is die groene kwaliteit voor een deel gegarandeerd door het op te nemen in het ‘frame’ van grasbermen met bomen en bospercelen die onbebouwd moeten blijven. Daarnaast zijn de grote groene tuinen rondom de huizen essentieel om dat beeld overeind te houden. Zij maken het verschil met nieuwe villawijkjes zoals in Woudhuis of Zuidbroek.
Als (toekomstige) bewoner bent u dus mede verantwoordelijk voor het in stand houden van die kwaliteit. Adel verplicht. Als u gaat (her)ontwikkelen is het dan ook niet zo gek dat ondanks een grote kavel en veel architectonische vrijheid niet ‘alles kan’.

Hoe groot kan een huis worden?
Veel herontwikkelingen worden aangegrepen om een groter huis te bouwen. De vraag of dat kan heeft zowel te maken met de maat van de kavel zelf maar ook met de positie van de huizen op de kavel ernaast. Belangrijkste doel is dat elke woning voldoende ruimte om zich heen houdt voor een groene tuin zodat elke woning in het groen staat. Het gaat om het verschil tussen straat met rijen huizen en af en toe wat groen en een bosbeeld met af en toe een huis. Hier geldt: hoog en smal of breed en laag.

Bestaande bomen op de kavel laten staan
Naast zorgvuldigheid bij het vergroten of nieuw bouwen van woningen, is ook respect voor het bestaande groen en dan vooral de grote bomen een vanzelfsprekendheid. De bomen langs de?weg én in de tuin dragen het bosbeeld van zowel uw eigen kavel als van de wijk en zijn daarmee eigenlijk onvervangbaar. Daarnaast zorgen ze ervoor dat ook grote huizen wat minder massaal overkomen en scheppen ze een gevoelsmatige afstand tot de weg omdat het huis altijd ‘achter’ de bomen staat en nooit direct aan de straat. Hoe meer bomen er op de kavel (blijven) staan hoe meer architectonische vrijheid er vaak mogelijk is. Als die bomen er niet meer zijn is een mooi nieuw huis en een keurig nieuw tuin nooit in staat om dat bosachtige beeld op korte termijn weer terug te brengen.

AANBEVELINGEN

• Behoud voldoende ruimte rondom het huis. Dat is de essentie om over te komen als villa.
• Respecteer de rooilijn die van oorsprong in de opzet van de wijk zit.
• Maak villa’s of hoog en smal of juist breed en laag.

RUST IN KLEUR EN MATERIAAL
Doordat elke woning in zijn vorm al een heel eigen beeld heeft, zie je in Berg en Bos dat het minder nodig is om ook in kleur en materiaal nog eens het verschil te maken. Vrijwel alle woningen hebben dan ook een gedekt palet van wit, groen- en bruintinten aangevuld met grijze of rode pannendaken.

Let op licht en donker
De contrasten tussen licht en donker zijn in het lommerrijke boslandschap van Berg en Bos groot. Veel woningen liggen in de schaduw, maar er zijn ook kavels die baden in het zonlicht. Bij de keuze van kleur en materiaal is het van belang om daar bewust mee om te gaan. Een rood pannendak in de schaduw komt anders over dan in het zonlicht en een witte gevel in de schaduw geeft een fris beeld maar kan verblindend en totaal vlak overkomen in de zon.
Kavels die in het donker liggen hebben het risico dat de schaduwwerking en het groene decor het totaalbeeld somber maken als er niet voldoende lichte kleuren worden toegepast in de gevel. Dat hoeft niet te betekenen dat alles wit moet zijn, maar zorg voor voldoende contrast tussen dak, daklijst, gevel, plint, tuin en haag.

De frisheid van wit
Wit is een kleur die in bijna elk huis wel wordt toegepast. Vaak beperkt tot de kozijnen maar in Berg en Bos ook als beelddrager wanneer het gehele gebouw wit geschilderd of gepleisterd is.
Juist in een bosrijke omgeving als Berg en Bos is het effect van wit is groot. Door de grote contrasten die er zijn tussen donkere lanen waar weinig licht is en grote open plekken die baden in het zonlicht, geeft wit de woningen een enorme frisheid tegenover de donkere tinten van bomen en bos. Doordat de woningen onderling zo verschillend zijn qua vorm en architectuur levert een reeks witte woningen ook nergens een gevoel op van herhaling of repetitie.
Het gebruik van wit hoeft niet direct te betekenen dat de hele villa wit moet zijn. Ook hierbij geldt dat hoe groter de contrasten tussen heel donker (groen/zwart) en heel licht (wit, zandkleurig) hoe frisser en helderder het beeld is.

AANBEVELINGEN

• Maak gebruik van het klassieke palet van kleuren dat aanwezig is in de wijk.
• Zorg voor voldoende kleur- contrast tussen donker en licht.
• Zorg ook bij wit voor voldoende contrast in de opbouw van het huis door wit juist te combineren met een andere kleur in de dak- en raamlijsten.

DOE MEER MET HOOGTEVERSCHILLEN
Heel Apeldoorn kent hoogteverschillen maar bijna nergens zijn ze zo goed zichtbaar als in Berg?en Bos. Iedereen die aan de slag gaat met een kavel krijgt door die hoogteverschillen allerlei aanleidingen aangeboden om het bijzondere karakter van het nieuwe huis te vergroten. Daarnaast zijn hoogteverschillen ook ontzettend handig. Je kunt er garages en kelders in schuiven waardoor een huis extra groot kan worden zonder dat het zichtbaar is. Het wonen op een heuveltje geeft uitzicht terwijl het wonen in een helling een extra beschut tuinklimaat geeft.

Ingraven of ophogen?
Een woning die ten opzichte van de weg verhoogd ligt suggereert voornaamheid. Vaak werkt dat alleen goed als de woning niet alleen hoog ligt maar ook wat verder weg. Anders rijst er vlak voor je een enorm gebouw op dat eerder naar voren lijkt te vallen dan op gepaste afstand van de weg staat.
Een oplossing die je veel in Berg en Bos ziet en vaak ook geslaagd overkomt is het (gedeeltelijk) ingraven de woningen waarbij juist gebruik wordt gemaakt van de hoogteverschillen. De woningen blijven lager waardoor ze minder massaal overkomen en meer ruimte laten voor het bos. Door de horizontaliteit ook in de architectuur verder uit te werken, kunnen hele fraaie woningen ontstaan waarbij landschap, tuin en woning versmelten tot één geheel. Het vraagt dan ook om een volledig geintergreerd ontwerp van huis en tuin om voordat met de bouw begonnen wordt duidelijk is wat het eindproduct is. Het grote gevaar is namelijk dat alle aandacht uitgaat naar het goed ontwerpen van een huis en dat vervolgens in de tuin allerlei aansluitingen en overbruggingen moeten worden opgelost waardoor de groene jas rond het huis veranderd in een stenen vlakte met zicht op kale muren, hellingbanen.

Hoogteverschillen vragen om maatwerk
Hoogteverschillen hebben de eigenschap dat je ze moet overbruggen met trapjes, randen, hellingen. Dat zijn altijd maatwerkoplossingen die niet alleen hoge investeringen vragen maar?ook goed moeten worden uitgevoerd. Alleen dan kunnen ze lang blijven functioneren en er ook goed verzorgd uitzien. In Berg en Bos is een staalkaart zichtbaar van manieren waarop je met?het overbruggen van hoogteverschillen om kunt gaan. Ze variëren van gemetselde zwerfkeien?tot gestapelde biels. De meest geslaagde oplossingen zijn die waarbij je ziet dat ze zijn mee- ontworpen met het huis zelf en niet achteraf in de tuin zijn ‘opgelost’. Door bijvoorbeeld trappen of keermuurtjes door de architect mee te laten ontwerpen wordt de eenheid tussen ‘huis en heuvel’ verder versterkt en wint het totaalbeeld aan kwaliteit.

AANBEVELINGEN

• Neem op het terrein aanwezige hoogteverschillen als uitgangspunt voor een bijzonder huis- en tuinontwerp.
• Voorkom noodoplossingen. Ontwerp huis en tuin gelijktijdig zodat hoogteverschillen onderdeel zijn de totale compositie.
• Benadruk het hoogteverschil door de horizontale lijnen in de architectuur en het tuinontwerp extra aan te zetten.
• Voorkom zicht op zwarte gaten van hellingbanen en muren naar verdiepte parkeergarages. Zet die altijd uit het directe zicht van de openbare weg.

DE TUIN ALS ONDERDEEL VAN HET DECOR – De subtiliteit van de erfgrens
Opvallend is dat de woningen van Berg en Bos zich niet afschermen van de straat zoals in veel villawijken maar dat ze zich laten zien en echt het contact met de omgeving opzoeken. Dat gaat zelfs zo ver dat er tuinen zijn waar een erfafscheiding aan de voorzijde volledig ontbreekt en waar bewoners zelfs de berm meemaaien als onderdeel van hun tuin zonder dat ze deze daarmee gevoelsmatig in bezit nemen.
Die bescheiden markeringen van de erfgrens aan de voorzijde zorgen ervoor dat straat, berm en tuin op een heel natuurlijke manier in elkaar overlopen en de woningen bijna los in de doorlopende groene wereld van het bos lijken te staan. Op het moment dat die erfmarkering aan de voorzijde hoger en harder gaat worden gaat het ook meer als een grens werken waardoor de kavels zich gaan afkeren van de omgeving. Vooral ‘harde’ oplossingen zoals gemetselde muurtjes of hekwerken hebben dat sterk en ondermijnen daarmee dat doorlopende groene beeld.

Zacht als het bos zelf
Het beeld van woningen die in een doorlopend boslandschap staan is het meest geslaagd bij de woningen waar de kavels zich niet met harde erfafscheidingen zoals muren of geschoren hagen afschermen van de omgeving. Het is opvallend dat juist in een groene wijk als Berg en Bos strak geschoren hagen juist overkomen als een onderbreking van het losse groene bosbeeld. Dit komt door hun architectonische en formele uitstraling.
Om goed aan te sluiten op die losse bossfeer werkt het beter om in plaats van hagen een losse struikenrij aan te planten, eventueel met een gaashekje erin. Daarmee worden twee vliegen in één klap geslagen. De tuin is onbereikbaar geworden voor konijnen, wilde zwijnen en andere ongewenste indringers. En de losse struiken zorgen ervoor dat het beeld los en natuurlijk blijft en dat privacy gegarandeerd is.

Eenvoud en rust in de openbare ruimte
De openbare ruimte in Berg en Bos is rustig en eenvoudig. Het zijn de bomen en de woningen die de aandacht krijgen die ze verdienen. Doordat alle wegen hetzelfde basisprofiel hebben heeft de wijk als totaal een grote samenhang.

Bosbeeld
De bomen in de openbare ruimte verwijzen zowel door de soorkteuze (eik, beuk, berk, grove den, robinia) als de manier hoe ze losjes in de bermen staan gestrooid naar het bos zelf. Daar waar de bomen in een los verband staan in plaats van een rijtje is dat het meest sterk en ongekunsteld.Het simpele zwartgrijze asfalt van de wegen, zonder strepen, opvallende drempels of afwijkende kleur van de goten, past goed bij het robuuste beeld van de groene bermen en de volwassen bomen. Op plekken waar wegen op elkaar aansluiten gebeurt dat van oorsprong op een mooie vloeiende manier. Het zijn geen formele symmetrische oplossingen, maar eerder een toevallige kruising van lijnen waarbij driehoekige stukjes bos overblijven.

Ingetogen oplossingen voor problemen gezocht
De eenvoud en landschappelijkheid van de openbare ruimte van Berg en Bos is kwetsbaar voor verstoringen. Het vraagt om gebiedseigen details die het rustige beeld niet verstoren en in hun materiaalkeuze en detaillering passen bij het bosbeeld. Een mooi voorbeeld daarvan zijn de donker gebeitste houten paaltjes langs de Roosmale Nepveulaan. Ze zorgen ervoor dat de auto’s niet in de berm geparkeerd worden, maar op zo’n manier dat de grasberm gewoon doorloopt. Het zijn stipjes in een groene berm die door hun kleinschaligheid en het feit dat ze van hout zijn nauwelijks opvallen in het wegbeeld.

AANBEVELINGEN

• Zorg ervoor dat verkeerskundige maatregelen het landschappelijke beeld niet ondermijnen. Gebruik de parkenbuurt daarvoor als inspiratiebron
• Plant waar het kan extra bomen aan om het bosbeeld te versterken.
• Werk in de bermen alleen met gras en bomen in een los plantverband.
• Behoud de vloeiende bogen?en afgeronde groene middeneilanden en snoei waar mogelijk de oppervlakte asfalt terug.